Qadimdan libos insonning ijtimoiy mavqei, kasb-korini anglatgan. Boyonlar, musofir darveshlar, hunarmand-savdogarlar, shuningdek, urug‘ va elatlarni-da libosiga qarab tanisa bo‘ladi. Boisi kiyim madaniyat ko‘zgusi. Bugun yirtiq-yamoq shim, kalta paypoq kiygan yoshlar ko‘payib bormoqda. Bu ham madaniyat belgisi, deguvchilar topiladi. Ammo bu kabi “urf”lar xalqimizning qadimdan meros kiyinish madaniyatiga ta'sir ko‘rsatayotganini ko‘rib, og‘rinamiz.

Biz “O‘zbekiston belgisi” ko‘krak nishoni sovrindori, P.Benkov nomidagi Respublika rassomlar tayyorlash maktabining liboslar dizayni katta o‘qituvchisi Malika Qo‘ziyeva bilan shu mavzuda suhbatlashdik.

– Libos inson xususiyati, fe'l-atvoriga qanchalik bog‘liq va qadimda turkiy xalqlarda qanday kiyinish uslublari bo‘lgan? 

– Libos insonning turli xususiyati, madaniyati, tarbiyasi, didi va fe'l-atvorini ta'riflab beruvchi ko‘zgudir. Turkiy xalqlarning eng qadimgi va ilk muhim bo‘g‘inlaridan biri bu – og‘uz beklari, ya'ni ona sut bergan ilk farzandi – o‘zbeklar bo‘lgan deyishadi. Shuning uchun ham turkiy xalqlar ichida eng katta tarixga ega bugungi turklar O‘zbekistonni ota yurtimiz, deb atashadi. Shu sabab turkiy xalqlar madaniyati bir-biriga yaqin.

Kamoliddin Behzod chizib qoldirgan bebaho miniatyura asarlarida ham ota-bobolarimizda kiyinish madaniyati yuksak bo‘lganini ko‘rish mumkin. Undan ham avvalgi, Afrosiyob (Samarqand), Varaxsha (Buxoro), Xolchayon (Surxondaryo), Qizyotgan qal'a (Qadim Xorazm-Qoraqalpog‘iston) kabi qadimgi devoriy suratlar orqali hatto eramizdan avvalgi, bugungi ko‘plab xalqlar hali yer yuzida bo‘lmagan davrlarda vatanimiz hududida o‘ziga xos liboslar mavjud bo‘lganini kuzatamiz. Qolaversa, qadimdan O‘zbekiston Buyuk ipak yo‘li orqali G‘arb va Sharqqa kiyim-kechak, poyabzal va bosh kiyimlar uchun barcha iqlim va o‘lkalarga zarur bo‘lgan paxta, ipak, qorako‘l, momiq, oshlangan ko‘n va teri yetishtirib yetkazib bergani va bugungi kunda ham yurtimiz dunyoga turli libos uchun qimmatbaho tabiiy materiallarni yetishtiruvchi eng yirik eksportyorlardan bo‘lib kelayotgani bejiz emas. Bu o‘zbek xalqining qadimdan yuksak did bilan kiyinish madaniyatiga ega xalqlardan bo‘lganini isbotlaydi.

– Liboslarning jamiyatdagi ahamiyati va ularning mutanosibligi haqida ham to‘xtalib o‘tsangiz?

– Libos, ayniqsa, bosh kiyim hamma davrlarda, hamma xalqlarda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Bosh kiyimga qarab odamning ijtimoiy mavqei, millati, qaysi elat yoki urug‘ga mansubligi, qaysi tabaqadan ekani, yoshi, jinsi, oilaviy maqomigacha bilish mumkin bo‘lgan. Bejiz hukmdorlar toj, qalandar-darveshlar qalpoq, ma'lum yoshga qarab xorazmliklar cho‘girmani turli rangdagisini, toshkentlik yigitlar uylangan yoki bo‘ydoqligiga, unashtirilganini bildiruvchi kashtali do‘ppilar kiymagan. Shuning uchun bosh kiyim avvalo egasining maqomini ko‘rsatib turuvchi “ma'lumotnoma” bo‘lgan. Bosh kiyim ustki libos bilan mutanosib bo‘lishi ham kerak. Nafaqat kiyinish uslubi, balki liboslar ranglari ham bir-biriga mos bo‘lsa, nur ustiga nur (bu mutanosiblikni, ayniqsa, ayol-qizlar qoyillatadi). Sababi libos insonning butun boshli “ID kartasi” vazifasini bajaradi.

Mashhur rus yozuvchisi Konstantin Paustovskiyning 1916 yilda o‘zi ko‘rgan va uni dahshatga solgan voqea – Vatan ozodligi uchun kurashgan minglab o‘zbeklarni Moskva ko‘chalari bo‘ylab bir necha kun davomida haydab o‘tilgani haqida yozar ekan, ularning boshidagi do‘ppisini asosiy belgi sifatida ko‘rsatadi: “Ko‘chalar bo‘ylab soqchilar yashil rang chopondagi minglab o‘zbeklarni haydab borishardi. O‘rta Osiyodagi qo‘zg‘olonlar bostirilgach, o‘zbeklarni Murmansk sari, shimoliy qutb temir yo‘lini qurib, o‘lib ketmog‘i sari boshlab ketar edi. Quruq qor uchqunlari ularning kumushrang naqshli qora do‘ppilarini qoplardi. Bu mahkumlarning o‘tishi bir necha kunlab davom etdi…” – deb yozadi u.

– Liboslar tarixi mutaxassisi sifatida qaysi qadimgi libosni hozirgi davrga qaytarishni xohlaysiz?

– Men aslida liboslar dizayneriman. Ko‘pincha tarixiy libos va kiyimlar loyihalari ustida ishlaganim tufayli va Pavel Benkov nomidagi rassomlar maktabida uzoq yillardan buyon liboslar tarixidan dars berib kelayotganim sabab ko‘p yillardan buyon o‘zbek va jahon xalqlari liboslari tarixini o‘rganaman. Tabiiyki, o‘z ijodimda ham bu juda qo‘l keladi. Parijda, Londonda, Moskvada, Lyuksemburgda, Urumchida bo‘lib o‘tgan ko‘plab xalqaro libos tanlovlari va festivallarda taqdirlangan liboslarim aynan tarixiy mavzuda ishlangani va dizaynida ananaviy o‘zbek matolaridan keng foydalanilgani – bular barchasi ushbu sohada hali katta ijodiy imkoniyatlar borligini ko‘rsatadi.

Keyingi yillarda milliy o‘zlikni anglashga katta e'tibor qaratilmoqda, maqom, baxshichilik, milliy hunarmandchilik kabi yo‘nalishlar rivojlantirilmoqda. Bu albatta milliy liboslar rivojiga, ularni ommalashtirishga xizmat qildi. Ammo shu bilan birga, milliy matolarimizdan, ayniqsa, ayollar kiyimlarida ishlatiladigan ipak matolardan didsizlarcha foydalanish hollari afsuski ko‘paydi. Bu muammolarning yechimi milliy liboslar tarixini chuqur tahlil qilib o‘rganishda, deb hisoblayman.

– Yoshlar kiyinishda G‘arbga ko‘r-ko‘rona taqlid qilishi haqida fikringiz qanday?

– Bilasizmi, bunday mavzularning kun mavzusi qilib katta muhokamaga olib chiqilishi nafaqat yoshlar, balki aksariyat katta yoshli yurtdoshlarimizda ham kiyinish bobida bilim va zakovat yetarli emasligidan dalolat beradi. Bu holatni men yoshlarimizning zamonaviy bo‘laman deb yarashsa-yarashmasa kiyib, begona madaniyatlarga ergashib ketayotgani, xalqimizning tarixiy merosidan, kiyinish madaniyatidan bexabar bo‘lib qolayotganidan deb tushunaman. Bunday mavzularni katta muhokamaga olib chiqishdan ko‘ra yoshlarga o‘rnak bo‘ladigan milliy dizayndagi liboslarni urfga aylantirish borasida bosh qotirsak yaxshi bo‘lar edi.

Yulduz O‘RMONOVA

suhbatlashdi.

Manba: O‘zbekiston milliy axborot agentligihttps://uza.uz/uz/posts/libos-insonning-id-kartasi_266217