Muhammad Amin ibn Umar ibn Obidin Dimashqiy (1783-1836) rahimahulloh fatvo chiqarish qonun-qoidalaridan iborat hanafiylarning asosiy kitobi “Uqudu rasmil muftiy” asarida quyidagi umumiy qoida va tamoyillarni bayon qiladi. 

1. O‘zi istagan qavl va fikrga ergashish mumkin emas:

Ibn Obidin rahimahulloh aytadi: “Amal qilish yoki birovga fatvo berish uchun faqatgina mazhab olimlari quvvatli, deb hisoblagan qavlga ergashish vojibdir. O‘zi amal qilishi uchun ham va birovga fatvo berishi uchun ham kuchsiz qavlga ergashish mumkin emas”.

Qosim Qutlubug‘oning “Shifa al-ilal” nomli risolada quyidagi so‘zlarni keltiradi: “Kuchsiz qavlga tayanib hukm chiqarish yoki fatvo berish – johillik va ijmoga zid”.

2. Mazhabdagi kuchli qavlni faqatgina tarjih ahli belgilab berishi mumkin:

Birinchi holatimizdan kelib chiqib, ya'ni o‘zimiz istagan qavlga ergasha olmas ekanmiz, u holda mazhabda amal qilinadigan qavlni kim ajratib beradi, degan savol paydo bo‘ladi. Albatta, bu vazifa faqatgina ijtihodning ma'lum darajasiga yetgan olimlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin, xolos.

Ibn Obidin rahimahulloh: “Bilginki, munosib kishilar tomonidan kuchli deb hisoblangan narsaga ergashish vojibdir”.

3. Faqihlarning ilmiy darajasi turlicha bo‘ladi:

Ibn Obidin rahimahulloh faqihlarning yetti tabaqasi haqida Ibn Kamol Poshoning taqsimotini keltiradi. Bunday tabaqalanish hamda Ibn Kamol Posho qaysi olimni qaysi tabaqaga kiritgani keyingi davr olimlari, jumladan, Laknaviy, Marjoniy va Kavsariy kabilar tomonidan tanqidga uchragan. Tanqidning asosi ba'zi tabaqani bir-biridan ajratish mumkin emasligi, shuningdek, faqihlar o‘zlari munosib bo‘lgan o‘rindan quyiroqqa qo‘yilgani bilan bog‘liq.

4. Mazhabdagi mujtahid anchadan beri yo‘q, muftiyning vazifasi esa – tarjih ahli quvvatli deb belgilagan narsaga ergashish:

Ibn Obidin rahimahulloh aytadi: “Bizning zamonamizda muftiy-mujtahidlar yo‘q, faqatgina sof muqallidlar qolgan, xolos”. U oxirgi mazhab mujtahidlari orasida Kamol ibn Humom (vafoti hijriy 861 yil) va Qosim Qutlubug‘o (vafoti hijriy 879 yil)ni ham zikr qiladi. Ibn Nujaymni esa sof muqallidlar qatoriga qo‘shadi. Agar Ibn Nujaymning tarjihi oldingi tarjih sohiblarining qarashlariga muvofiq kelmasa, uning tarjihi hech qanday kuchga ega emas.

5. Fatvo ahllari usul va fiqhga emas, balki mazhab kitoblaridagi ochiq-ravshan matnga asosan fatvo berishlari lozim:

Ibn Obidin rahimahulloh Ibn Nujaym rahimahullohning quyidagi so‘zlarini keltiradi: “Muftiy mujtahidlar ochiq bayon qilib ketgan matnni to‘g‘ridan-to‘g‘ri keltirish orqali javob berishi vojibdir”.

 Bobobek Abdurahimov, Samarqand shahar Qoraboy Oqsoqol jome masjidi imom-xatibi