Ochko‘zlik ham zehnni zaiflashtiradi, ruh va aqlni parda bilan o‘rab tashlaydi. Bu hol nafsni tarbiyalash va uni nuqsonlardan xalos etishga to‘sqinlik qiladi. Bu bilan inson odamiylikdan hayvoniylikka yuz tutadi.

Alisher Navoiy asarlarini so‘fiylik nuqtai nazaridan tadqiq qilish bu ulug‘ allomaning o‘zi tom ma'noda so‘fiy bo‘lganligini namoyon etadi. E'tiqodda qoyim, taqvoda shoyim – bir so‘z bilan aytganda, shoirning hayoti va ijodiy faoliyati to‘la-to‘kis dinimiz ravnaqi, el-yurt rivojiga xizmat qilgan.

Navoiy o‘z ijodida nafsning o‘pqon ekani haqida ko‘p dalillar keltiradi. Jumladan, “Lison ut-tayr” dostonida qushlar o‘zlarining rahnamosi –  Hudhudga shariatga doir savollar berishadi. Hudhud savollarga javob berar ekan, shariat aqidalarini tasavvufiy ruhda talqin qiladi. Masalan, qushlardan biri so‘raydi: “La'nati iblis meni doimo vasvasaga solib, nojo‘ya xayollarni ko‘nglimga keltiradi, undan qutulish chorasi nimada?”. Hudhud o‘z javobida aytadi: “Iblis tashqaridagi g‘ayritabiiy kuch emas, balki sening nafsing va xulqingdagi illatlarning ifodasidir, chunki sening qalbing kibru g‘urur va nuqsonlarga to‘lib-toshgan, ularni ko‘rib shaytonning o‘zi ham qo‘rqib, cho‘lu biyobonlarga qochgan bo‘lur edi”. 

Bu - parhezkorlik, ya'ni o‘zni tiyish, hazar qilish. Zotan, Rasululloh (s.a.v.) “Kimki dunyodan parhez etsa, uning nuri tajalliyot nuri kiradigan joyga aylanadi” deganlar.

Navoiy unga shunday ta'rif beradi: “Zuhd dunyo orzularidan kechmoqdur va nafs alarning mavto zahrini ichmoqdur va molu joh xayoli rishtasin ko‘nguldin uzmoqdur va nangu nomus butlarin ushaturg‘a o‘zin tuzmoqdur va qabul umidig‘a riyozat tariqin tutmoqdur. Va shariat jodasida mardona turmoqdir”.

Hazrat Navoiy ruhiy istaklar ozaygach, moddiy istaklar ko‘payadi, deydi. Ayni tarzda ochko‘zlik ham zehnni zaiflashtiradi, ruh va aqlni parda bilan o‘rab tashlaydi. Bu hol nafsni tarbiyalash va uni nuqsonlardan xalos etishga to‘sqinlik qiladi. Bu bilan inson odamiylikdan hayvoniylikka yuz tutadi.

Zuhd – nafs istaklarini kamaytirish, fikrni uning orzulari ila band etmaslik. Kunni chiroyli matohlar va lazzatli ovqatlar haqidagi suhbat va bahslar bilan o‘tkazmaslik. Chunki hayvonlar ham deyarli duch kelgan joyda o‘tlaydi, doimiy jun libosida yuradi, ko‘p-ko‘p uxlaydi. Na o‘tmishdan ibrat olish, na istiqbol andishasi bor ularda. Shunday holda hayvonlarning baxtli yoxud izzatli bo‘lishlari haqida o‘ylab ko‘rish mumkinmi? Yo‘q, albatta. Bu zuhdga mutlaqo muvofiq kelmaydi. Ammo hech kutilmagan va ta'masiz kelgan ne'matlar qabul qilinadi va shukri lozim bo‘ladi.

  Alqissa, Hazrat Navoiyning hayoti va ijodini pokiza axloq va go‘zal tarbiyaning yuksak namunasi sifatida tadqiq qilish darkor. Sufiyona qarashlar bilan sug‘orilgan uning asarlari bugungi kunda ham, qolaversa kelajak uchun ham, ayniqsa yosh avlodni tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi. Botiniy olamni isloh qilish bilan zohiriy olamni ko‘rkamlashtirish ilmi, bu – tasavvuf ekan, uning ta'siri atrofda ham ko‘rinadi. Adolat, qanoat, matonat, ma'rifat, shijoat kabi ezgu fazilatlar ulug‘langan, yoshlarining qalbida shu kabi sifatlar ma'rifiy yo‘l bilan singdirilgan jamiyatda zalolat, jaholat, qabohat kabi illatlarga o‘rin qolmaydi.

Zayniddin Eshonqulov,

Samarqand viloyati bosh imom-xatibi