بسم الله الرحمن الرحيم

اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي فَرَضَ عَلىَ عِبَادِهِ حَجَّ بَيْتِهِ الْحَرَامِ ، وَالصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ عَلَى نَبِيِّنَا سَيِّدِ الأَنَامِ ، وَعَلَى آلِهِ وَصَحْبِهِ اَجْمَعِينَ أَمَا بَعْــدُ

Muhtaram jamoat! Barchamizga ma'lumki, Islom dinimiz mo‘tadil din bo‘lib, barcha ishlarda mo‘tadil yo‘lni tutishga buyuradi. Ayni paytda isrofdek og‘ir gunohdan qaytaradi. Chunki, har qanday ishda haddan oshish   isrof sanaladi va u Islom dinining mo‘tadillikka asoslangan ta'limotiga zid keladi. Isrof deb, shariat tilida biror ish harakatni bajarishda, so‘z so‘zlashda, molni sarf qilishda, ko‘ngildagi xohish istaklarni amalga oshirishda mo‘tadillik chegarasidan chiqishga aytiladi. Alloh taolo Qur'oni karimda isrofgarlarni suymasligini va ular shaytonning birodarlari ekanligini bayon qilgan. Jumladan,

إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ

ya'ni: “...U isrof qiluvchilarni sevmagay” (A'rof surasi, 31-oyat).

وَآَتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ

وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا

ya'ni: “Qarindoshga, miskin va yo‘lovchiga (xayr-ehson qilish bilan)haqlarini ado eting va isrofgarchilikka mutlaqo yo‘l qo‘ymang! Chunki, isrofgarlar shaytonlarning birodarlaridir. Shayton esa, Parvardigoriga nisbatan o‘ta noshukur edi” (Isro surasi, 26-27-oyatlar).

Biz ko‘pincha isrof deganda taomning ortib qolishi yoki ortiqcha sarf harajat qilishnigina tushunamiz. Bu ham  to‘g‘ri. Ammo, nafaqat ortib qolishi, balki qolmasin deb, to‘q qorin ustiga yeyish ham isrof sanaladi. Alloh taolo Qur'oni karimda:

يَا بَنِي آَدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ

ya'ni: “Ey, Odam avlodi! Har bir masjid (namoz) oldidan ziynatlaringiz (pok kiyimlaringiz)ni (kiyib) olingiz! Shuningdek, yeb-ichingiz, (lekin) isrof qilmangiz! Zero, U isrof qiluvchilarni sevmagay”, deb marhamat qilgan (A'rof surasi, 31-oyat).

Yeb-ichishdagi isrof – qorin to‘q bo‘la turib, ustiga yana taom yeyish, degan tafsir ham bor. Horun ar-Rashidning bir nasroniy hoziq tabibi bor edi. U bir kuni ulamolardan Ali ibn Husayn ibn Voqidga: “Qur'on kitoblaringizda tabobat xususida hech narsa yo‘q. Vaholanki, ilm ikki xildir. Biri – din ilmi, ikkinchisi – badan, ya'ni tib ilmi”, deganida, u javobiga: “Alloh taolo tabobatning hammasini yarimta oyatga joylab qo‘ygan”, – deb, mazkur oyatni o‘qib berganida tabib: “Payg‘ambaringiz bu xususda hech nima demagan”, – debdi. Shunda olim: “Aksincha. Oshqozon dard manbai, parhez – barcha davoning boshi. Badanni unga mos narsa bilan parvarish qil!” - degan hadislarini o‘qib beribdi. Shunda tabib: “Kitobingiz bilan Payg‘ambaringiz Jolinus hakimga tabobatdan hech narsa qoldirmabdi”, – degan ekan (Madorik tafsiridan).

Umar ibn Xattob raziyallohu anhudan rivoyat qilinishicha, u zot shunday deganlar:

إِيَّاكُمْ وَالْبِطَنَةَ مِنَ الطَّعَامِ وَالشَرَابِ؛ فَإنَّهَا مُفْسِدَةٌ لِلْجَسَدِ، مُورِثَةٌ لِلسَّقَمِ، مُكْسِلَةٌ عَنِ الصَّلاَةِ، وَعَلَيْكُمْ بِالْقَصْدِ فِيْهِمَا؛ فَإنَّهُ أَصْلَحُ لِلْجَسَدِ، وَأَبْعَدُ مِنَ السَّرَفِ وَأَقْوَى لِلْعِبَادَةِ

ya'ni: “Taom va ichimlik bilan qorinni shishirishdan saqlaning. Zero, bunday qilish jasadni buzadi, kasallik keltiradi va namozga yalqovlantiradi. Taom va ichimlikda mo‘tadil bo‘ling. Zero, shunday qilish jasadga foyda beradi, isrofdan yiroq qiladi va ibodatga kuch beradi”.

Sarf-xarajat va xayr-ehson qilishda ham isrofga yo‘l qo‘ymaslik lozim bo‘ladi. Alloh taolo Qur'oni karimda infoq ehsonni mo‘tadil qilgan bandalarini maqtab shunday degan:

وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا

ya'ni: “Ular ehson qilganlarida isrof ham, xasislik ham qilmaslar, (tutgan yo‘llari) buning o‘rtasida – mo‘tadildir” (Furqon surasi, 67-oyat).

Alloh taolo ehson qilish, nafaqa ulashishga buyurgan o‘rnida, isrof qilishdan, haddan oshishdan qaytaradi. Quyidagi oyat bunga dalil bo‘ladi:

وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآَتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ

ya'ni: “U (Alloh) shunday zotki, (so‘ritoklarga) ko‘tarib qo‘yiladigan va ko‘tarib qo‘yilmaydigan (uzumzor) bog‘larni, ta'mi turlicha (bo‘lgan)xurmo va mevali daraxtlarni, (rang va ta'mda) o‘xshash va o‘xshamas zaytun va anorlarni paydo qildi. Meva hosil qilganda, mevasidan tanovul qilingiz! Hosil yig‘ish kunida (muhtojlarga) haqqini (ushri va xirojini) beringiz va isrof qilmangiz! Albatta, U isrof qiluvchilarni sevmaydi” (An'om surasi, 141-oyat).

Ibn Jurayjdan rivoyat qilinishicha, ushbu oyat Sobit ibn Qays ibn Shammos haqida nozil bo‘lgan bo‘lib, u bog‘dagi xurmosini terib oladi va: bugun oldimga kelgan kishilarning hammasiga mevadan ehson qilaman, dedi. Kelgan odamlarning hammasiga mevadan beraverdi. Kechga bormay o‘ziga meva qolmadi. Shunda, Alloh taolo: “Isrof qilmangiz! Albatta, U isrof qiluvchilarni sevmaydi”, degan oyatni nozil qildi.

Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam ham hadislarining birida:

كُلُوا وَاشْرَبُوا، وَالْبَسُوا وَتَصَدَّقُوا، فِي غَيْرِ إِسْرَافٍ وَلاَ مَخِيْلَةٍ

(رواه الإمام البخاري)

ya'ni: “Yenglar, ichinglar, kiyininglar va sadaqa qilinglar, isrof va maqtanchoqlik qilmagan holda” (Imom Buxoriy rivoyati). Demak, ehson qilishning ham me'yori bor ekan.

Biz o‘zbek xalqi mehmondo‘st, xayru saxovatli, qo‘li ochiq xalqmiz. Shuning uchun xilma-xil marosimu tadbirlarimizning soni ham ko‘p. Aqiqa to‘yi, nikoh valimasi, hovli to‘yi, motamga oid vazima marosimlarining ham bir necha turlari mavjud. Albatta, bunday marosimlarning paydo bo‘lishi va amalga oshirilishidan ko‘zlangan maqsad avvalo, qavmu qarindosh, qo‘ni qo‘shni va yoru qadrdonlar bilan diydorlashish, yetim-esirning ko‘nglini olish, muhtoju faqirlarga taom ulashish orqali Alloh taoloning savobiga noil bo‘lishdir. Ammo, zinhor, ushbu tadbirlarda isrofgarchilik, manmanlik va riyokorlikka o‘tmaslik kerak bo‘ladi. Aks holda, ehson qilib savob topish o‘rniga og‘ir gunohga qolinadi.

Ulamolar isrofga yo‘l qo‘yadigan kishilarning holatlarini tahlil qilish orqali, isrofga yo‘l qo‘yishga sabab bo‘ladigan omillarni, isrofgarlikning zararli oqibat va asoratlari, isrofgarlikdan qutulish yo‘llarini aniqlaganlar.

Isrofga yo‘l qo‘yishga sabab bo‘ladigan omillar:

1. Avvalo tarbiya o‘chog‘i bo‘lmish oilada farzandlarni sabrli va qanoatli qilib tarbiyalash o‘rniga, ular tomonidan bo‘ladigan barcha talablarni me'yoridan oshirib ta'minlab berish;
2. Maishatparast, dunyoparast kishilar bilan ulfat va suhbatdosh bo‘lish, ularning holatlaridan ta'sirlanish;
3. Tezlikda, mashaqqat chekmay tanglikdan keyin kenglikka, faqirlikdan keyin boylikka erishish;
4. Nafsning xohish va istaklariga so‘zsiz itoat etish;
5. Bu dunyo hayoti oxirat uchun tayyorgarlik ko‘rish davri ekanligi, oxiratda esa bu dunyoda qilingan amallar uchun hisob-kitob bor ekanligini unutish yoki tushunmaslik;
6. Umuman inson hayotida mo‘tadillik va me'yor degan tushunchalardan yiroq bo‘lishi.

Isrofgarlikning zararli oqibat va asoratlari:

1. Allohning muhabbatidan mosuvo bo‘lib, Uning g‘azabi va qahriga mubtalo bo‘lish;
2. Shaytonni xursand qilib, uning birodariga aylanish.
3. Hayotdagi qiyinchilik va mashaqqatlarni ko‘tara olmaslik, ojizlik va notavonlikka mahkum bo‘lish;
4. Jasadda turli kasalliklarning paydo bo‘lishi, qalb qotishi, fikrning o‘tmaslashuvi;
5. Jamiyatda yalqovlik, tekinxo‘rlikning avj olishi, qashshoqlik va tilanchilikning ko‘payishi.

Isrofgarlikdan qutulish yo‘llari:

1. Har ishda Alloh taolo buyurgan mo‘tadil yo‘lni tutib, haddan oshish va isrofgarlikdan o‘zni saqlash;
2. Payg‘ambar alayhissalom, sahoba va tobeinlar hamda ulug‘ zotlarning hayot tarzlarini o‘rganib, ularga ergashish;
3. Dunyodagi faqir va miskinlar, uysiz-joysiz, och-nahor yurgan xalqlarning holatini ko‘z oldiga keltirish;
4. Isrofgar, dunyoparast odamlardan uzoqlashib, qalbi siniq, xoksor kishilarga yaqin yurish;
5. Oila va farzandlarni sabr va qanoat kabi go‘zal fazilatlar sohibi qilib tarbiyalash.

Alloh taolo hayotimiz va rizqimizni farovon aylab, isrofgarchilikka yo‘l qo‘yishdan va uning balolaridan O‘z panohida asrasin! Omin!

 “Isrofdan saqlanaylik” tezisiga ilova:

Muhtaram azizlar! Salom berish – Islom dinining shiori, Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning muborak sunnatlaridir. Shuningdek, salom beruvchi kishining tavozeli va kamtar ekanining belgisidir. Salomga alik olish esa – vojibdir. Alloh taolo salom berilganda unga alik olishni buyurib, shunday deydi:

وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَسِيبًا

(سُورَةُ النِّسَاءِ / الأَيَةُ 86)

ya'ni: “Qachon sizlarga salom berishsa, sizlar undan chiroyliroq qilib alik oling yoki o‘sha salomning o‘zini qaytaringlar. Albatta, Alloh hamma narsani hisobga oluvchi zotdir” (Niso surasi, 86-oyat).

Demak, biror kishi bizga "Assalomu alaykum" desa, biz unga hech bo‘lmaganda: "Va alaykum assalom va rohmatulloh" deb, alik olishimiz shart. Agar bizga: "Assalomu alaykum va rohmatulloh" deyilsa, "Va alaykum assalom va rohmatullohi va barakotuh", deb javob qaytarishimiz lozim. Salom berilganda uni eshitib turib, alik olmagan kishi gunohkor bo‘ladi.

Salomlashish insonlar o‘rtasida o‘zaro mehr-oqibat va samimiylikni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.

"لا تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ حَتَّى تُؤْمِنُوا، وَلا تُؤْمِنُوا حَتَّى تَحَابُّوا، أَلا أَدُلُّكُمْ عَلَى شَيْءٍ إِذَا فَعَلْتُمُوهُ تَحَابَبْتُمْ، أَفْشُوا السَّلامَ بَيْنَكُمْ"

(رَوَاهُ الْإمَامُ مُسْلِمٌ عَنْ أَبِيْ هُرَيْرَةَ رضي الله عنه)

ya'ni: “Mo‘min bo‘lmaguningizcha jannatga kirmaysiz. O‘zaro muhabbat qilmaguningizcha, mo‘min bo‘lmassiz. O‘zaro muhabbat qilishingizga sabab bo‘ladigan narsaga dalolat qilaymi? Orangizda salomni yoying!” – dedilar (Imom Muslim rivoyati).

Alloma Tibiy rahimahulloh mazkur hadis sharhida shunday deydilar: “Salomni keng yoyish – o‘zaro mehr-muhabbatga sababchidir. Bu esa imonning mukammalligiga olib keladi. Salom ila musulmon jamiyatda do‘stlik, inoqlik va o‘zaro ulfat kelib chiqadi. Shuningdek, bu odatda musulmonlar birdam bo‘lishi, boshqa millatlardan ajratib turuvchi shiorlarining namoyon bo‘lishi yuzaga keladi, o‘zaro gina va adovatlar ko‘tariladi”. 

Shariatimizga ko‘ra musulmon odam har qanday gapni salom berishdan boshlashiga targ‘ib qilingan. Payg‘ambarimiz alayhissalom:

"السَّلَامُ قَبْلَ الْكَلَامِ" (رَوَاهُ الْإمَامُ التِّرْمِذِيُّ عَنْ جَابِرٍ رضي الله عنه)

ya'ni: “Salom kalomdan avvaldir”, – deganlar (Imom Termiziy rivoyati).

Demak, gapirishdan avval salom beriladi, keyin gap boshlanadi. Bir joyga, birovni oldiga kirmoqchi bo‘lgan kishi avvalo salom berib, keyin kirish uchun izn so‘raydi.

Abdulloh ibn Amrdan rivoyat qilinadi: Bir kishi: “Yo Allohning Rasuli, Islomning qaysi xislati yaxshi?”, – dedi. U Zot sallallohu alayhi vasallam:

"تُطْعِمُ الطَّعَامَ وَتَقْرَأُ السَّلَامَ عَلَى مَنْ عَرَفْتَ وَعَلَى مَنْ لَمْ تَعْرِفْ"

(مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ).

ya'ni: “Taom berishingiz va tanigan-tanimagan kishiga salom berishingiz”, dedilar (Muttafaqun alayh).

Salom berish tartibi quyidagilardan iborat. Ulovda ketayotgan odam – piyodaga, yurib ketayotgan kishi – o‘tirgan odamga, kichik yoshdagi kishi – yoshi kattalarga, ozchilik – ko‘pchilikka salom beradi. Payg‘ambarimiz alayhissalom:

"يُسَلِّمُ الصَّغِيْرُ عَلَى الْكَبِيْر،ِ وَالْمَارُّ عَلَى الْقَاعِدِ، وَالْقَلِيْلُ عَلَى الْكَثِيْرِ" (رَوَاهُ الْإمَامُ مُسْلِمٌ عَنْ أَبِيْ هُرَيْرَةَ رضي الله عنه)

ya'ni: “Kichik – kattaga, yurgan – o‘tirganga, ozchilik – ko‘pchilikka salom beradi”, – dedilar (Imom Muslim rivoyati).

Yana bir hadisi sharifda:

"يُسَلِّمُ الرَّاكِبُ عَلَى الْمَاشِيْ وَالْمَاشِيْ عَلَى الْقَاعِدِ وَالْقَلِيلُ عَلَى الْكَثِيْرِ" (رَوَاهُ الْإمَامُ مُسْلِمٌ عَنْ أَبِيْ هُرَيْرَةَ رضي الله عنه)

ya'ni: “Ulovdagi kishi – piyodaga, yurib ketayotgan kishi – o‘tirganga, ozchilik – ko‘pchilikka salom beradi”, – deganlar (Imom Muslim rivoyati).

Ulamoi kiromlarimiz farzandlar hamda yoshlarga to‘g‘ri salom berishni o‘rgatish – ota-onaning, yoshi ulug‘larning burchlari ekanini ta'kidlaganlar. Anas ibn Molik raziyallohu anhuga Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam nasixat qilib:

"يَا بُنَيَّ إِذَا دَخَلْتَ عَلَى أَهْلِكَ فَسَلِّمْ يَكُنْ بَرَكَةً عَلَيْكَ وَعَلَى أَهْلِ بَيْتِكَ" (رَوَاهُ الْإمَامُ التِّرْمِذِيُّ عَنْ أَنَسِ رضي الله عنه (

ya'ni: “Ey o‘g‘lim, qachonki uyingizga kirsangiz, ahli oilangizga salom bergin. Shunda sizga ham ahli oilangizga ham baraka bo‘ladi”, – deganlar (Imom Termiziy rivoyati).

Hech kim yo‘q joyga kirilganda ham, kishi o‘z uyiga kirganda ham salom bilan kirishiga targ‘ib qilingan. Chunki, salom bilan birga uylarimizga xayr-baraka kiradi.

"إِذَا انْتَهى أَحَدُكُمْ إِلَى المَجْلِسِ فَلْيُسَلِّمْ، فَإذَا أرَادَ أنْ يَقُومَ فَلْيُسَلِّمْ، فَلَيْسَتِ الأُولَى بِأحَقّ مِنَ الآخِرَةِ"  

(رَوَاهُ الإِمَامُ أَبُو دَاوُدَ وَالإِمَامُ التِّرْمِذِيُّ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رضي الله عنه)

ya'ni: “Sizlardan biringiz biror masjlisga borganda, salom bersin. Agar turishni hohlasa ham, salom bersin. Avvalgisi keyingisidan haqli emasdir”, – deganlar (Imom Abu Dovud va Imom Termiziy rivoyati).

Demak, birov bilan ko‘rishganda yoki biror yig‘inga kirganda salom berish – sunnat ekan. Shuningdek, suhbat yakunlanganda ham uni salom berish bilan tamomlash ham – sunnat. Har birimiz Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning ushbu muborak sunnatlarini tiriltirish, uni hayotimizga tatbiq etish maqsadida o‘zro suhbat va uchrashuvlarimizda salom berishga odatlansak ulkan ajrlarga ega bo‘lamiz.

Alloh taolo barchamizga dinimiz shiorlarini ehtirom qilib, unga amal qilib yashash baxtini nasib etsin! Omin!

"Isrofdan saqlanaylik!" mazusidagi mav'izani yuklab olish (PDF formatda)