O‘zbekiston musulmonlari idorasi
Samarqand viloyati vakilligi
w w w . s a m m u s l i m . u z

Долзарб мавзу

Payg‘ambar alayhissalom avlodlari Termizga qanday kelib qolganlar?

 
 

Termiz shahri yaqinida joylashgan Sulton Saodat ziyoratgohi Termiz sayyidlari xonadonining X-XVII asrlar davomida qurilgan maqbaralaridan iborat bo‘lgan o‘ziga xos me'moriy majmuadir. Uning nomi Sulton Saodat, arab tilidan tarjima qilinganda – «baxtlilar sultoni» demakdir. Termiz sayyidlarining yetakchilari – naqiblari asrlar davomida “Sulton Sadot” – sayyidlar sultoni unvoni bilan sharaflanganlar. Ikkala atama bir-biriga o‘rindosh sifatida foydalanilgan, arab tilida 

“Bab as-sadat madan as-saodat,
xubb as-sadat miftax as-saodat”.

Ya'ni:

“Sayyidlar eshigi, baxt konidir,

Sayyidlarga muhabbat baxt kalitidir”,  kalimasi keng ishlatilgan.   
Dastlabki maqbaralarning eng qadimgisi, olimlarning fikriga ko‘ra, Somoniylar davrida qurilgan. Avvalo, majmuaning janubi-g‘arb tomonida joylashgan ikkita maqbara barpo etilgan bo‘lib, ularda qadimiy qabrlar joylashgan. Ushbu ikkala maqbarani baland peshtoqli ayvon bilan birlashtirgan usti gumbazli oraliq maydon masjid vazifasini o‘tagan. Maqbaralar hashamatli bo‘lib, unda pishgan g‘ishtlar qo‘llangan va turli uslubiy naqshlar bilan ziynatlangan. Ayniqsa Temuriylar davrida Sulton Saodot majmuasida katta xajmdagi bunyodkorlik ishlari amalga oshirilgan.

Majmuadagi ilk qabrda Termiz sayyidlari xonadonining asoschisi Hasan al-Amirning hoki yotibdi. Uning Islom dunyosida e'tirof etilgan shajarasi Hazrat Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam borib taqaladi. Naql qilinishicha, Hazrat Ali roziyallohu anhuning Fotima roziyallohu anho onamizdan tug‘ilgan o‘g‘li Husayn roziyallohu anhumo, so‘nggi sosoniy shohi Yazdigardning qiziga uylanadi. Ularning farzandi Alidan Husayn al-Asqar, undan Ubaydulloh dunyoga keladi. Ubaydullohning farzandi Ja'far al-Hujjat Madina shahrining hokimi bo‘lganligi rivoyat qilinadi. Ja'far al-Hujjatdan Amir Husayn, undan esa Hasan al-Amir tug‘iladi. U milodiy 850 yili yaqinlari bilan Samarqandga keladi. U yerda o‘n bir yil yashab keyin Balxga o‘tadi. Taxminan 865 yilda Termizga keladi va shu yerda butunlay o‘rnashib qoladi.  
Somoniylar davridan Termiz sayyidlari xudovandzoda faxriy unvoniga sazovor bo‘lishgan. Aynan shu ma'noda, lekin boshqa ko‘rinishda Temuriylar davri manbalarida Termiz sayyidlari “xonzoda”, XV asrning ikkinchi yarmidan esa “mirzo” unvonlari bilan sharaflanganlar. Shuningdek, ular o‘zlarining ismi-shariflaridan tashqari Musaviy, Alaviy va boshqa ko‘plab kuniyalar va unvonlar bilan nomlanganlar.        
Termiz sayyidlari xonadonining vakillari salohiyati butun islom dunyosida e'zozlanib kelindi, ular asrlar davomida jamiyat hayotida yetakchilik qilganlar. Sayyidlar sulolasiga mansub bo‘lish o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy, mafkuraviy va ilmiy jarayonlarida faol ishtirok etishni talab etgan. Jumladan, Termiz sayyidlarining yettinchi naqibi Majididdin Ali ibn Ja'far Musaviy XII asrning birinchi yarmida Saljuqiylar davlatining yetakchi din peshvolaridan biri bo‘lish bilan birga, olimlar homiysi sifatida taniladi va Termizda rasadxona qurdiradi. Termizdan yetishib chiqqan eng mashhur shoir Adib Sobir Termiziy Majididdin Ali ibn Ja'farning homiyligida ijod qilgan.  Muhammad Xorazmshoh 1212 yilda ulamo va imomlarini yig‘ib, Abbosiylarni xalifalikdan mahrum qiladi va vaziri, Termiz sayyidlaridan bo‘lgan A'lo al-Mulkni xalifa deb e'lon qiladi. Sayyidlar  mo‘g‘ullar bosqinidan keyin ham mavqelarini yo‘qotmay, vayron bo‘lgan Termiz markazini Sulton Saodat majmuasi hududiga ko‘chirishadi. Termiz sayyidlaridan yetishib chiqqan  mashhur alloma Sayyid Burhoniddin Termiziy (1275-1342) 1231 yilgacha shahar ahliga yetakchilik qilgan, keyinchalik Kichik Osiyoga, Koniyaga ko‘chib ketib, Jaloliddin Rumiyning ustozi bo‘lgan. Sayyid Burhoniddin Termiziyning Turkiyaning Qaysariya shahrida qad ko‘targan maqbarasi asrlar davomida ziyoratgoh bo‘lib keladi. Xonadonning yana bir yetakchisi Xudovanzoda Abu-l Makarim A'lo al-Mulk – “Amir ash-Shaxid” (1292-1344) Termiz hokimi bo‘lib, mo‘g‘ullarga qarshi mustaqillik kurashida faol ishtirok etgan. Uning o‘g‘illari va jiyanlari manbalarga ko‘ra Amir Temur hayoti va faoliyatida muhim ahamiyat kasb etishadi. Nashr etilgan shajaralardan biriga ko‘ra Amir Temurning ilk umr yo‘ldoshi Xonzoda oliy nasab bo‘lgan. Termiz sayyidlarining shajarasiga ko‘ra A'lo al-Mulkning esa shunday ismli jiyani va qizi bo‘lgan. Bundan xulosa qilish mumkinki, Amir Temur sayyidlar bilan oilaviy aloqada bo‘lgan. Mazkur voqelik tarix davomida o‘z isbotini topadi: ko‘plab Temuriylar sayyidlar bilan nikohlar vositasida qarindoshchilik rishtalarini bog‘laganlar. O‘zaro nikohlar natijasida Temuriylar va sayyidlar xonadoni chambarchas bog‘lanib ketganlar.        
Amir Temur o‘zining avlodlariga sayyidlarni aziz tutishni vasiyat qilib ketgan. Temuriylar bu vasiyatga sodiq bo‘lib Samarqandda Shohi Zindada Termiz sayyidlarining vakillarini dafn etgan bo‘lsalar, Shahrisabzda Ulug‘bek tomonidan 1437 yilda barpo etilgan, asli nomi "Avlodi muborak" bo‘lgan - Gumbazi Sayyidon maqbarasi Termiz sayyidlarining dahmasiga aylangan. “Sulton Sodot” Abul Maoliy 1459 yilda vafot etgan va  Gumbazi Sayyidonda dafn etiladi. Sayyidning qabritoshida Termiz sayyidlariniig shajarasi keltirilgan.

Shayboniylar va undan keyingi davrlarda ham Termiz sayyidlari ma'lum mavqega ega bo‘lishadi. Shayboniyxon  o‘zining  o‘g‘li Muhammad Temur Sultonga Termiz sayyidlaridan kelin olib beradi. Abdullaxon II Sulton Saodotni ziyorat qilgani va maqbarani ta'mirlagani haqida ma'lumot bor.

Islom dunyosi tarixida Termiziylar ma'rifati, ilmu-urfondagi iste'dodlari bilan alohida ajralib turadi. Ular orasida sayyidlar honadoni vakillari ham bor: falakiyotchi olim Jaloliddin Ja'far ibn Husayn at-Termiziy, tabib, dorilarning tavsifi, ishlatilishi sohasiga bag‘ishlangan "Mujarrabat", ya'ni, "Sinalgan dorilar" kitobining muallifi Muhammad Ma'sum ibn Sayyid al-Xasaniy at-Termiziy, "Munoqibi Murtozaviy" tarixiy asarini yozgan Mir Muhammad Solih Termiziy, "Dastur al-Mulk"  asarining muallifi Xoja Samandar Termiziy  shular jumlasidandir. Termiz sayyidlari xonadonidan yetishib chiqqan mashhur naqqosh-xattot Mir Sayyid Ali Hindistonda Humoyun saroyida xizmat qilgan.

XX asrning 30-yillarigacha ziyoratchilar  Sulton Saodat maqbarasini ziyorat  qilganlar. Lekin, sho‘rolar tuzumining siyosati oqibatida ziyorat taqiqlangan, majmua darvozaxonasi buzib tashlangan va xonaqoh g‘ishtlari tashib olib ketishgan. Qabrlar ustidagi qabrtoshlar olib tashlangan.

Termiz sayyidlari xonadonining tarixini, mamlakat ravnaqi va taraqqiyotini ta'minlashga qo‘shgan hissasini, ular abadiy makon topgan maskan haqidagi ma'lumotlarni o‘rganish moziy sahifalarini to‘ldirishga xizmat qiladi. Masalan, afg‘on qabilalarining diniy rahnamosi Pir Boboning asli ismi Sayyid Ali Shoh at-Termiziydir. Shu kabi Termiz sayidlari xonadonining vakillari, butun Islom dunyosida Xitoydan tortib Turkiyagacha, Tataristondan tortib Hindistongacha tarqaladilar. Ular barcha joyda qalb nuri, aql ziyosi bilan islom ma'rifatini tarqatadilar, o‘tkir zakovati, yuksak odobi, mukammal axloqi, qolaversa hidoyat yo‘lidagi karomatlari bilan Islom dunyosi nafiga xizmat qilib nazarga tushdilar. 
   

Jaloliddin Mirzayev
 Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot
 markazi katta ilmiy xodimi
tarix fanlari nomzodi
 


Kiritilgan vaqti: 26/11/2020 10:24;   Ko‘rilganligi: 1552
 
Material manzili: https://www.sammuslim.uz/oz/articles/actual/paygambar-alayhissalom-avlodlari-termizga-qanday-kelib-qolganlar
Chop etilgan vaqti: 29/03/2024 02:20
 
 
O‘qish uchun ushbu tugmani bosing