Agar ogohsan sen…

Tarixda faoliyati qayd etilgan xori­jiya, qadariya, mu'taziliya, kar­romiya kabi adashgan oqimlar negizida shakllangan zamonaviy buzg‘unchi firqa­larning g‘oyalariga ulug‘ vatandoshimiz Abu Mansur Moturidiy asarlari asosida javob berish muhim ahamiyat kasb etadi.

Xususan, birinchi bo‘lib mu'taziliylar tomonidan ilgari surilgan va hozirgi kunda mutaassib oqimlar: “Solih amallar savobini olamdan o‘tganlar­ga bag‘ishlash joiz emas”, “qabr­larni ziyorat qilish, dunyodan o‘tganlarning ru­higa bag‘ishlab Qur'on tilovat qilish kechirilmas gunohdir”, masalasini keltirish mumkin. Qayd etish lozimki, mo‘tabar man­balarda vafot etganlarning haqiga qilingan duoi xayr­larning savobi ularga yetib borishi zikr qilingan. Jumladan, Abu Hafs Nasafiy “Aqoid” asarida: “Tiriklarning vafot etganlar haqiga qilgan duolari va sadaqalari ular uchun naf beradi”, degan.¹

Ushbu fikr moturidiylik va to‘rt fiqhiy mazhab imomlarining qarashlariga mos. Abdulmalik Sa'diy mazkur matn­ni sharhlash va qo‘llab-­quvvatlash asnosida Hashr surasining: «Ulardan ke­­yin (dunyoga) kelgan zotlar ayturlar: “Ey Rabbimiz, O‘zing bizlarni va bizdan ilgari imon bilan o‘tganlarni mag‘firat qilgin”» 10-oyatini, shu­ning­dek, “May­yitni dafn qilgandan ke­yin uning haqiga istig‘­for aytib, sobit tu­rishini so‘­­rang­lar. Chunki u hozir hi­­sob-­kitob qilinadi” (Imom Termiziy rivoyati), de­gan ha­disni dalil sifatida kel­tirgan.

Yuqoridagilar bilan bir qatorda, Abdulmalik Sa'diy ushbu qarashni quvvatlovchi to‘qqizta hadisni hamda “Janoza namozining o‘zi ham mayyit haqiga duo, ham istig‘fordir”, degan ­fikrni keltirib o‘tadi.²

Adashgan oqimlarning aso­­siy g‘oyasi bo‘lib xizmat qilgan “takfir” masalasi ham bugungi kunda dolzarbligicha qolmoqda. Hozirgi kunda “Jamoatul muslimin”, “Soxta salafiylar”, “Shabab Muhammad”, “Al-qoida” kabi oqim va tashki­lotlar “ularning yo‘lini tutmagan musulmonlarni”, “ta­savvuf yo‘lini tutganlarni”, umuman olganda, ­arzimas sabablarni vaj ­qilib, musulmonlarni ko­firga chiqaradilar.

Bu kabi botil qarashlarga alloma Abu Hafs Nasafiy “Aqoid” asarida: “Gunohi kabira mo‘min bandani imondan chiqarmaydi va uni kufrga ham kirgaz­maydi”, deb ta'kidlaganini keltirishning o‘zi kifoya.³ Taftazo­niy mazkur matnga sharh berib: “Kabira gunoh – bu nohaq odam o‘ldirish, pokdomon insonni zinoda ayb­lash, zino qilish, sehr, yetimning mo­lini yeyish, ota-onaga oq bo‘lish…”, degan. Demak, hatto, shunday og‘ir gunohga qo‘l urgan kishida ham imon saqlanib qoladi.⁴

Shihobiddin Marjoniy “Aqoid”da kelgan mazkur matn ostida gunohi kabira bilan kishi mo‘minlikdan chiqib qolmasligi haqida hadislar keltirib, mo‘taziliya va xorijiya ta'li­moti vakillariga raddiya bergan. Abu Zarr roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: «“Rabbim huzuridan bir elchi kelib, ummatimdan kim Allohga biror narsani sherik qilmay vafot etsa, jannatga kiri­shining xabarini berdi”, dedilar. Men: “Zino qilsa hammi? O‘g‘rilik qilsa hammi?” deb so‘radim. U zot: “Zino qilsa ham, o‘g‘rilik qilsa ham”, dedilar» (Imom Bayhaqiy rivo­yati).

Uboda ibn Somit roziyallohu anhudan naql qilingan boshqa rivoyatda Payg‘ambarimiz alayhissalom: «Kim: “Yolg‘iz Allohdan o‘zga iloh mavjud emas, Uning sherigi yo‘qdir, Muhammad Uning bandasi va Rasulidir. Iso Allohning bandasi, rasuli va Maryamga tashlagan “kalima”si hamda O‘zidan bo‘lgan ruhdir. Jannat haq, ­do‘zax ham haq”, deb guvoh­lik bersa, qilgan amaliga qarab, Alloh uni jannatga kiritadi”, deganlar» (Imom Buxoriy rivoyati).

Hazrat Usmon roziyallohu anhudan naql qilingan hadisda bunday deyilgan: «Ra­sululloh sollallohu alay­hi va sallam: “Kim Alloh­dan o‘z­ga iloh yo‘qligini e'tirof etgan (tasdiqlagan) holda vafot etsa, jannatga kiradi”, dedilar» (Imom Muslim rivoyati). Bun­day ma'nodagi hadislar ma'naviy mutavotir darajasiga yetgan. Mazkur hadislardan kishi gunohi kabira orqali imondan ayrilmasligi tushuniladi.⁵

G‘ulom Husayn “Sharhu aqoidin Nasafiy” kitobida: “Oyat, hadisda gunohi kabi­ra qilgan kishilarga nisba­tan “kufr” so‘zining ishlati­lishidan zohiriy ma'no ­tu­shunilmaydi. Chunki bosh­qa oyat va hadislarda gunohi kabira qilgan kishi imonidan ayrilmasligi qat'iy sobit bo‘lgan.

Xulosa qilib aytganda, Abu Hanifaning “Al-fiqhul akbar”, Abul Yusr Pazdaviyning “Usulud din”, Abul Muin Na­safiy­ning “Bahrul kalom”, Abu Hafs Nasafiyning “Aqoid”, Abul Barakot Na­safiy­ning “Umda”, Usmon O‘shiyning “Bad'ul omoliy” asarlarida hanafiy-­motu­ridiy­­­lik ta'limoti asos­la­ri to‘­la-to‘kis bayon etilgan.

Mutaassib oqimlarning imon va takfir mavzusida­gi noto‘g‘ri qarashlariga ah­li sunna val jamoa olimlarining asarlarida tarixda ham, hozir ham asosli rad­diyalar berilgan.

TII Ijtimoiy fanlar kafedrasi

o‘qituvchisi Jasur NAJMIDDINOV